We willen steeds gezonder leven. Maar een goede gezondheid is ook in ons land niet gelijk verdeeld. Met een laag inkomen of lage opleiding leef je gemiddeld zes jaar korter. In Nijmegen wordt actief beleid gevoerd om de gezondheidsverschillen tussen mensen te verkleinen. Een van de speerpunten daarbij is ‘laaggeletterdheid’. Wat is dat precies, en wat heeft dat te maken met gezondheid? 

We vragen het aan José Keetelaar, sinds 2015 werkzaam bij de GGD-Gelderland-Zuid als ‘projectleider laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden’. Al sinds 2007 werkt ze aan het creëren van aandacht voor laaggeletterdheid en voor de gevolgen daarvan. “Van alle mensen in Nederland van 16 jaar en ouder zijn er 2,5 miljoen die moeite hebben met lezen, schrijven en rekenen. Vaak wordt gedacht: dat zijn vast mensen met een allochtone achtergrond. Maar dat klopt niet. Twee derde van die groep zijn autochtonen, met Nederlands als moedertaal.”

Nijmegen: 8 tot 11 procent

“De meeste van deze mensen zijn gewoon naar de basisschool geweest, maar sommigen vonden het toen al moeilijk of die vaardigheid is weggezakt. Ben je tijdens je schooltijd langdurig ziek, word je thuis niet gestimuleerd om te lezen, is er geen geld voor bijles of heb je werk waarbij je niet hoeft te lezen of schrijven, dan kun je dat zomaar verleren. In Nijmegen is 8 tot 11 procent van de bewoners laaggeletterd.”

Relatie met (on)gezondheid

“Voor deze mensen is het moeilijk om informatie over hun gezondheid of gezondheidsklachten te vinden. Folders lezen die bijvoorbeeld de dokter je meegeeft, websites bekijken over gezonde voeding, de bijsluiter bij je medicijnen begrijpen, allemaal dingen waar zij moeite mee hebben. We noemen dat gezondheidsvaardigheden, dat wil zeggen het vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen van informatie over je gezondheid. Ben je laaggeletterd, dan heb je daar moeite mee. Dan is het dus veel moeilijker om over je eigen gezondheid te waken.”

Schaamte en geheimhouden

“Dat je laaggeletterd bent, staat niet op je voorhoofd geschreven. Professionals in de gezondheidszorg, zoals huisartsen, fysiotherapeuten, diëtisten en logopedisten, moeten dus heel goed kijken om het te signaleren. En het eerste waar ze dan op stuiten, is het grote taboe dat erop rust. Te moeten vertellen dat je iets niet kunt lezen of invullen… die schaamte is enorm. Die mensen doen er alles aan om het geheim te houden. En dat lukt ze vaak heel goed. Maar daarmee zijn ze natuurlijk niet geholpen. “

Bespreekbaar maken

“Het eerste wat moet gebeuren, is dat zorgprofessionals het probleem leren signaleren. Daar geef ik ze allerlei handvatten voor. De volgende stap is dan het onderwerp bespreekbaar te maken. Maar dan kom je bij het tweede taboe: veel professionals durven niet goed. Ze denken: ‘mag je dat wel zomaar vragen, is het niet respectloos als ik daarover begin?’ Een belangrijk onderdeel van mijn werk is dan ook zorgprofessionals te leren hoe ze dit lastige onderwerp toch met hun patiënten kunnen bespreken. Dan zeg ik: gooi dat taboe over je schouder en práát erover!”

Het kwartje valt

“In mijn dagelijks werk ben ik meer bezig met de zorgprofessionals dan direct met de laaggeletterden,” vertelt José. “Als zorgprofessionals écht begrijpen wat laaggeletterdheid is, als ze hun aanpak daarop kunnen aanpassen, dan hebben ze daar zelf ook baat bij. Ze merken dan dat hun zorg voor deze patiënten veel meer resultaat heeft. Nadat ik heb uitgelegd hoe je laaggeletterdheid kunt herkennen, hoor ik vaak: ‘Oh, nou begrijp ik waarom het niet lukte om de suiker van die patiënt onder controle te krijgen…!’ Dan valt het kwartje. De gezondheidsinstructies van deze professionals zijn voor laaggeletterden vaak niet goed te begrijpen.”